De eerste kluizenaar Het leven van Paulus van Thebe door Hiëronymus

bezorgd, vertaald en toegelicht door Vincent Hunink
Uitgeverij P., Leuven 2002

This edition presents a Latin text and Dutch translation with introduction and notes of the famous Vita Pauli by St. Jerome. The edition is primarly intended for a Dutch readership, but the Latin text provided in the volume may be of interest to other readers as well.
Presently, there is no other modern Latin text readily available, and readers will have to consult the Patrologia Latina. Unfortunately, its Latin text of the Vita Pauli shows many flaws and inaccuracies. The edition given here is based on a thorough research into the manuscripts by dr. Degorski, published as a dissertation in 1987. There are many differences with the PL text (about 300 in less than 10 pages of text). Students or scholars who would be interested in the Latin text only are invited to contact me directly. You may find a fragment of the text and translation below on this page. Click here for the Latin text.

You may also find the Latin text on the site of The Latin Library, where I submitted it. For a direct link to the text, click here.

Voordat Hieronymus van Stridon (ca. 347-420) beroemdheid verwierf als Kerkvader en Bijbelvertaler schreef hij al een rijk en veelzijdig oeuvre. Het leven van Paulus van Thebe (uit circa 375) is zijn vroegste werk. Het vormt tevens de eerste in het Latijn geschreven hagiografie. Het is een korte, fascinerende biografie van de man die als eerste kluizenaar ging leven in de woestijn van het Romeinse Egypte, en daarmee de vader van het christelijke monachisme werd.

Althans, dat is de visie van Hieronymus. Daarmee neemt hij openlijk stelling tegen het beroemde Griekse Leven van Antonius (uit circa 360). Daarin wordt de ereplaats in de geschiedenis van het monachisme toegekend aan Antonius (`Antonius Abt'). Die visie is sindsdien algemeen gebleven.

Hieronymus onderbouwt zijn minderheidsstandpunt met een hele waaier aan anekdotes, polemische uitvallen, vermaningen, fraaie citaten en wonderbare taferelen. Alles moet bewijzen dat Paulus van Thebe eerder kwam en ouder was dan Antonius. Markant is de rol van woestijnmonsters en dieren. Zo treden er twee hulpvaardige leeuwen op, die in diepe droefenis een graf voor Paulus delven. Ook Antonius krijgt veel aandacht in de tekst, maar hij is duidelijk ondergeschikt aan Paulus.

De biografie biedt maar weinig betrouwbaar feitenmateriaal en ruimt juist veel plaats in voor legendarische elementen. Zo is er dan ook gerede twijfel of Paulus van Thebe wel heeft bestaan. Gelukkig is de tekst ook zonder die zekerheid de moeite meer dan waard.

Hieronymus verwoordt een hoog kluizenaarsideaal, dat misschien juist door zijn onwerkelijkheid een bron van inspiratie voor latere generaties heeft kunnen worden. Literair gezien vormt het werkje een model-hagiografie, terwijl het ook in de beeldende kunsten vele sporen heeft nagelaten. En er valt ook nog gewoon te genieten van de subtiele humor die geregeld in Hieronymus' regels is te lezen.

Deze uitgave biedt de eerste integrale Nederlandse vertaling sinds begin 17e eeuw van Hieronymus' belangrijke werk. Daarnaast is ten dienste van de lezer een wetenschappelijk verantwoorde versie afgedrukt van de Latijnse tekst.

De Latijnse tekst is online beschikbaar via deze site, of via The Latin Library.

NIEUWS: het boekje is intussen uitverkocht. Maar geen nood, de vertaling is in 2008 elders herdrukt samen met nieuwe vertalingen van de andere twee heiligenlevens die Hiëronymus schreef.

Klik hier voor meer info.

FRAGMENT

(#4) In diezelfde tijd dat deze gebeurtenissen in de lagere Thebaïs plaatsvonden, stierven beide ouders van Paulus. Samen met zijn zuster, die al getrouwd was, kreeg hij op ongeveer zestienjarige leeftijd een rijke erfenis. Hij was uitstekend onderlegd in de Griekse en Koptische letteren, had een zachtmoedig karakter en voelde grote liefde voor God. Toen de storm van vervolgingen losbarstte, trok hij zich terug in een afgelegen en moeilijk te vinden landhuis.

Maar ja, waartoe komt een mens niet `door die vervloekte honger naar goud'? De man van zijn zuster wilde gaan verraden waar hij was, terwijl hij hem juist had moeten verbergen. Niets kon hem van die wandaad weerhouden: niet de tranen van zijn vrouw (iets wat meestal werkt), niet de bloedbanden, niet God Die alles vanuit den hoge ziet. Hij ging maar door en bleef dreigen, alsof hij wreedheid aanzag voor vroomheid.

(#5) Toen de verstandige jongeman dat begreep, nam hij de wijk naar naar een verlaten bergstreek om daar het einde van de vervolging af te wachten. Hij maakte van de nood een deugd en trok geleidelijk verder, hield dan een tijdje stil en herhaalde dit een paar maal. Zo vond hij tenslotte een rotsachtige berg met aan de voet een niet al te grote grot, die door een steen was afgesloten.

Hij schoof de steen aan de kant (mensen willen altijd graag te weten komen wat verborgen is) en tuurde nieuwsgierig naar binnen. Daar zag hij een grote ruimte in de open lucht, overdekt door een oude palmboom met brede takken, waaronder ook een heldere bron te zien was. Het stroompje dat eruit voortkwam verdween via een kleine opening meteen weer in de aarde die het water had voortgebracht. Verder waren er in de uitgeholde berg heel wat kamertjes te zien met verroeste aambeelden en hamers om munten te slaan. Volgens Egyptische schrijvers vond hier de geheime valsemunterij plaats in de tijd van Cleopatra' relatie met Antonius.

(#6) Paulus was meteen dol op die woonplek: het leek hem een godsgeschenk. Hij bracht er heel zijn leven in gebed en eenzaamheid door. Voedsel en kleding kreeg hij van de palmboom.

Laat niemand denken dat dit onmogelijk is! Ik roep Jezus en zijn heilige engelen tot getuigen dat ik in de woestijn in het grensgebied van Syrië en het gebied van de Saracenen zulke kluizenaars heb gezien, en nog altijd zie. Een van hen leefde er dertig jaar in eenzame opsluiting op gerstebrood en troebel water, een ander zat er in een oude waterput (een `gubba' in de lokale taal van de Syriërs) en hield zich in leven met vijf vijgen per dag. Dit zal wel onmogelijk lijken in de ogen van mensen die niet geloven dat `alles mogelijk is voor wie gelooft' (Mc 9,23).

(#4) Per idem ergo tempus quo talia gerebantur apud inferiorem Thebaidam, cum sorore iam viro tradita, post mortem amborum parentum in haereditate locupleti Paulus relictus est annorum circiter sexdecim, litteris tam Graecis quam Aegyptiacis apprime eruditus, mansueti animi, Deum valde amans. Et cum persecutionis procella detonaret, in villam remotiorem et secretiorem secessit.

Verum quid pectora humana non cogit `Auri sacra fames'? Sororis maritus cepit prodere velle, quem celare debuerat. Non illum uxoris lacrimae, ut assolet, non communio sanguinis, non spectans cuncta ex alto Deus ab scelere revocavit. Aderat, instabat, crudelitate quasi pietate utebatur.

(#5) Quod ubi prudentissimus adolescens intellexit, ad montium deserta confugiens, dum persecutionis finem praestolaretur necessitatem in voluntatem vertit, ac paulatim progrediens rursusque subsistens atque hoc idem saepius faciens tamdem reperit saxeum montem, ad cuius radices haud grandis spelunca lapide claudebatur.

Quo remoto (ut est cupiditas hominum occulta cognoscere) avidius explorans animadvertit intus grande vestibulum, quod aperto desuper coelo patulis diffusa ramis vetus palma contexerat, fontem lucidissimum ostendens; cuius rivum tantummodo foras erumpentem statim modico foramine eadem quae genuerat aquas terra sorbebat. Erant praeterea per exesum montem haud pauca habitacula, in quibus scabrae iam incudes et mallei, quibus pecunia signatur, visebantur. Hunc locum Aegyptiorum litterae ferunt furtivam monetae officinam fuisse, ea tempestate qua Cleopatrae iunctus est Antonius.

(#6) Igitur adamato (quasi a Deo sibi offerretur) habitaculo, omnem ibidem in orationibus et solitudine duxit aetatem. Cibum et vestimentum ei palma praebebat.

Quod ne cui impossibile videatur, Iesum testor et sanctos angelos eius, in ea eremi parte, quae iuxta Syriam Saracenis iungitur, et vidisse me monachos et videre, e quibus unus per triginta annos clausus hordeaceo pane et lutulenta aqua vixit, alter in cisterna veteri (quam gentili sermone Syri `gubbam' vocant) quinque caricis per singulos dies sustentabatur. Haec igitur incredibilia videbuntur his, qui non credunt omnia possibilia esse credentibus.

Tekst van de presentatie van het boek door vertaler en publicist Patrick Lateur:
[Leuven, Tuin der Letteren, zondag 16 juni 2002 bij Uitgeverij P.]

Ik weet dat wij van een heiligenleven niet meer wakker liggen. Wij laten onze slaap trouwens al lang niet meer voor heiligen, ook al omdat zij de laatste twee decennia aan de lopende band worden geproduceerd.Maar, terwijl op dit eigenste moment in Rome een halfmiljoen mensen - dat waren deze week de prognoses in de Italiaanse media - samenzijn om de laatste in de rij te vieren, verwelkomen wij hier met zijn allen een boekje over een heilige, die - jawel - helemaal niet heeft bestaan. Maar mag ik u niettemin met enige aandrang verzoeken toch even uw ogen open te houden - het mag er ook één zijn - voor deze Vita Pauli van Hieronymus in de vertaling van Vincent Hunink. U heeft daar - volgens de regels van de retoriek - drie grondige redenen voor. En volgens mij zelfs vier. Ik begin met de vierde.

Het is namelijk een uitgave van dit huis. Leo Peeraer is onderhands bekend als een gedurfd en bibliofiel uitgever. Ik ken uitgevers die een boek als dit niet zouden durven uitgeven en ik ken auteurs die met zo'n typoscript een leven lang zouden rondleuren. Toen ik vorig najaar met Hunink in Gent universitair tafelde, vroeg ik Vincent of hij nog iets in portefeuille had. - Jawel, de Vita Pauli van Hieronymus. - Je zegt? - Het leven van Paulus van Thebe, de oudste latijnse hagiografie. Doorgemaild gekregen, gelezen en vierentwintig uur later was er een nieuwe titel in de maak voor de reeks van klassieken. Ik heb naar goede gewoonte van het huis het boek nog niet gezien - op de website van Hunink zag ik wel al de kaft en ik mag dus gerust aannemen dat het al gedrukt is - maar ik weet dat er weer een juweeltje op ons wacHMaar er zijn ook objectieve redenen om deze uitgave te verwelkomen.

Het thema, dames en heren, is er een dat anno 2002 intrigeert, omdat het een onderwerp betreft dat wij om allerlei redenen uit ons collectief geheugen willen wissen, maar precies door een publicatie als deze ons weer confronteert met een van onze wortels. De vroegchristelijke literatuur is niet steeds relevant voor een hedendaags denken rond geloof en wereld. Maar teksten die de beeldvorming daaromtrent in de eerste eeuwen hebben bepaald, zijn cultuurhistorisch én literair bijzonder interessant. Toen er in de vierde eeuw geen gelegenheid meer bestond voor een heroïsche dood als martelaar, probeerden mensen zich in de lijn van het antieke heldenideaal op een andere manier te onderscheiden: ascetisme, een leven in de woestijn werd een nieuwe vorm van heldendom. Antonius in Egypte, Martinus langs de Loire bij Tours en hun biografen Athanasius en Sulpicius Severus hebben de krijtlijnen vastgelegd waarbinnen tot ver in de Middeleeuwen hagiografen hebben geschreven en zij reikten ook de stof aan voor beeldende kunstenaars. Het leven van Paulus van Thebe, de woestijnvader die nooit heeft bestaan, is net iets ouder dan de Vita Martini van Sulpicius en het eerste heiligenleven dat in het Latijn werd geschreven.

De auteur - en dat is de tweede grondige reden om voor deze Vita uw aandacht te vragen - is niemand minder dan Hieronymus, de kerkvader die de Latijnse bijbelvertaling herzag, tal van Griekse kerkelijke schrijvers vertaalde en zelf een indrukwekkend oeuvre bijeenschreef, waaronder zijn correspondentie met o.m. Augustinus de boeiendste brok vormt. De Vita Pauli is een vroeg werkje van hem - hij was nog geen dertig - dat ontstond naar aanleiding van een verblijf in de Syrische woestijn. Daar werd zijn aandacht getrokken door die nieuwe vorm van christelijk heldendom, het kluizenaarsleven. Wellicht in een eurocentrische reflex avant la lettre - Hieronymus had in Rome gestudeerd en zou er ook nog een tijdlang verblijven - wou hij nog vóór de inmiddels beroemde maar ongeletterde Antonius een asceet naar voren schuiven die Grieks en Koptisch kende (zo beweert hij) en hij schreef zijn leven (of wat daarrond te bedenken viel) in het Latijn, de taal van het Europa van die dagen. De jonge geleerde, die nog alles moest schrijven wat hem later beroemd zou maken, deed zijn best om intertekstueel Oude en Nieuwe Testament en zelfs Vergilius te verwerken in zijn Vita. En vooral: hij gaf zijn fantasie de vrije loop tot eer en glorie van de schimmige Paulus, tot stichting van de lezers van toen en tot vermaak van de lezer van vandaag. Dat zijn tekst nu na vierhonderd jaar weer integraal vertaald is, heeft op zich nog iets leuks: de polyglot Hieronymus is officieus de patroon van de vertalers omwille van zijn grote vertaalactiviteit en zijn programmatische reflecties daaromtrent. "De vertaler vertaald" is op zich een intrigerende vaststelling.

U heeft nog een derde reden, dames en heren, om uw ogen helemaal open te trekken voor deze uitgave. Voor het eerst gaat uitgeverij P in zijn klassieke vertaalreeks over de grens. Vincent Hunink is als onderzoeker en docent verbonden aan de Katholieke Univeristeit te Nijmegen en werkt er met eigentijdse accenten in de grote traditie van Fritz van der Meer, Christine Mohrmann en Gerard Bartelink. Hij vertaalde recent nog de Regel van Sint-Benedictus en het al vermelde Leven van Antonius door Athanasius. Zijn publicatielijst is overigens bijzonder indrukwekkend en bevat o.m. vertalingen (meestal bij Athenaeum-Polak & Van Gennep) van Cato, Gorgias, Caesar, Sallustius, Cicero, Cicero en Apuleius. Van de Apologie van deze laatste maakte Hunink ook een Engelse vertaling die vorig bij Oxford University Press verscheen. Volgende week verschijnt bij Ambo een vertaling van preken van Augustinus bij teksten van Marcus en Lucas waar Hunink als co-vertaler aan meewerkte. De kwaliteit van Huninks vertaalwerk (hij was dit jaar ook de winnaar van de eerste Grote Vertaalwedstrijd ingericht door Diapason, Het Beschrijf, De Standaard en De Groene Amsterdammer) ligt in de lijn van wat Hieronymus zelf ooit schreef in een brief tegen critici die zijn vertaalwerk niet 'waarheidsgetrouw', d.w.z. niet letterlijk vonden. Hieronymus: "Ik wil eigenlijk maar één ding aantonen, namelijk dat ik vanaf mijn jeugd geen woorden heb vertaald, maar gedachten." En over andere Latijnse vertalers van Griekse teksten luidt het: "Ze brachten liever de charme en elegantie van hun origineel over." Vincent Hunink doet in de Vita Pauli niet anders. En hij weet bovendien stem te geven aan de nauwelijks verholen gedrevenheid en het dito enthoesiasme van Hieronymus om Paulus' leven te beschrijven. Hunink heeft bij zijn vertaling een wetenschappelijk verantwoorde teksteditie bezorgd en stevig onderbouwde uitleiding. Dat hij zijn nieuw werkstuk wil publiceren in het fonds van uitgeverij P is voor de uitgever een hele eer en een mooie aanwinst voor de klassieke reeks die onbekende of te weinig gekende werken brengt.

Ik wens uitgever en vertaler geluk met deze Vita Pauli en nodig de vertaler uit een kort stukje daar uit voor te lezen bij wijze van smaakmaker. De leeuwen, die de eerste christenen de daver op het lijf joegen, zijn er in deze Vita nog steeds, maar op een heel andere manier.