Tientallen jaren leverde Augustinus (354-430) strijd tegen tegen de beweging van de donatisten. Onder de vele teksten die hij tot of tegen de donatisten schreef is er uit de latere periode een belangrijke brief. In deze brief, nummer 185 uit het jaar 417, gaat het eigenlijk niet eens meer over de verschillen in de leer, maar alleen over de vraag: hoe kunnen de donatisten terugkeren in de moederkerk? Natuurlijk, als ze zich bekeren en boete doen voor hun fouten, zijn ze welkom en mogen ze binnenkomen. Maar als ze nu niet willen? Mag de kerk ze dan een zetje in de rug geven? Een beetje dwang uitoefenen?

Brief 185 staat bekend om zijn sleutelwoorden cogite intrare, 'dwing ze binnen te komen'. En staat daarmee model voor een kant van Augustinus' denken waarbij veel moderne mensen zich ongemakkelijk voelen.

Maar wie de brief zorgvuldig leest kan zien dat Augustinus beslist niet als een brute machthebber dwang en geweld verheerlijkt. Integendeel, hij heeft daar een grondige afkeer van. Anderen dwingen is voor hem zeker geen gemakkelijke oplossing, maar een laatste redmiddel. Hij maakt de vergelijking met een huis dat op instorten staat. Daaruit red je wie je kunt, of mensen nu mee willen of niet.

Centraal in Augustinus' denken staat zijn overtuiging dat de kerk, zíjn kerk, de universele kerk is. Daar hoort iedereen, 'kaf en koren', in thuis. In laatste instantie moet je mensen dus een zetje in de rug geven in hun eigen belang.

In deze fascinerende tekst wordt duidelijk hoezeer Augustinus worstelt met de kwestie van dwang. Hij haalt er voorbeelden en bijbelteksten bij, spreekt over juridische verwikkelingen, en rakelt de geschiedenis op in het conflict met de donatisten. Maar steeds schrijft hij vanuit een gevoel van christelijke naastenliefde en pastorale zorg. Want het is duidelijk waarop hij uit is: de eenheid van de kerk, als basis voor redding van álle mensen.

Met zachte hand bevat een volledige vertaling van brief 185, de eerste in het Nederlands. De tekst wordt voorafgegaan door een uitgebreid, verhelderend essay over de ontwikkelingsgang van Augustinus' denken over dwang en geweld, waarvan brief 185 de synthese vormt. Zelfs in deze omstreden kwestie van dwang blijkt Augustinus inspirerend te kunnen werken.
 

Publicatie november 2012

Tekstvoorbeeld

Het bouwvallige huis

Stel, je hebt twee mensen die in één huis wonen, een huis waarvan wij zeker weten dat het een bouwval is. Voordat het instort vertellen wij dat aan ze maar ze willen ons niet geloven en blijven koppig binnen zitten. Dan proberen wij ze daar natuurlijk weg te halen, desnoods tegen hun zin. En daarna laten we zien dat daar echt instorting dreigt, zodat ze niet terug durven naar de plek van het dreigend onheil. Doen we dat niet? Dan is het oordeel dat wij wreed zijn niet misplaatst.

Maar stel, het ligt iets anders. Een van beiden zegt: 'Niet binnenkomen! Als jullie ons hier weghalen maak ik mezelf van kant!' De ander wil weliswaar niet weg en wil niet weggehaald worden, maar durft ook geen zelfdoding aan. Wat kiezen we dan? Allebei opgeven en gewoon laten bedelven onder het puin? Of in ieder geval een van de twee redden met onze barmhartige hulp, terwijl de ander dan omkomt, niet door onze schuld maar door zijn eigen schuld? De keuze is heel gemakkelijk. Geen mens is zo achterlijk dat hij niet ziet wat er in zo'n geval moet gebeuren. 

Goed, nu heb ik een vergelijking gemaakt van twee personen, één hopeloos geval tegenover één iemand die gered is. Wat moeten we dan denken over een klein groepje hopeloze gevallen tegenover een onafzienbare menigte van bevrijde volken? Want ja, we spreken hier over een aantal personen die omkomen door hun eigen wil, maar het aantal boerenhoeven, nederzettingen, dorpen, vestingen, grotere plaatsen en steden dat dankzij die wetten is bevrijd van dodelijke, eeuwigdurende vernietiging is groter! 

Desnoods één

Laten we over deze kwestie nog iets zorgvuldiger nadenken. Stel, in dat bouwvallige huis zitten heel veel mensen en er is er in ieder geval één die je kunt redden, en bij onze poging daartoe springen de anderen van het dak om zichzelf te doden. Dan zouden we verdriet hebben over al die anderen maar troost vinden in het behoud van die ene mens. Nee, we willen niet dat die anderen zichzelf te gronde richten, Maar om dat te voorkomen zouden we niet gewoon maar iedereen laten omkomen zonder één mens te redden! 

Hier op aarde is alles maar tijdelijk en kortstondig. Iemand het leven redden is maar voor een beperkte periode. En toch zet de ware rede en goedheid ons ertoe aan mensen te hulp te schieten. Dus hoe zit het als verkrijgen van het eeuwig leven en vermijden van eeuwige straffen op het spel staat? Hoe zien we dan het werk van barmhartigheid dat we voor de mensen op ons moeten nemen?